Σημαντικό αστικό κέντρο της Δυτικής Μακεδονίας η Σιάτιστα, έγινε στα τέλη του 17ου αιώνα έδρα της μητροπόλεως Σισανίου και Σιατίστης, όταν από το αρχαίο Σισάνιο μεταφέρθηκε εδώ η έδρα της επισκοπής. Η περίοδος αρχιερατείας του Ζωσιμά (1686-1746) μπορεί να χαρακτηριστεί «Χρυσός αιώνας» για την πόλη, αφού τότε παρατηρείται οικονομική, εμπορική και κοινωνική δραστηριότητα. Η οικονομική άνθηση με συνέπεια την πνευματική άνοδο, συνετέλεσαν στην ανέγερση ναών και αρχοντικών.
Στη Σιάτιστα σώζονται μεταβυζαντινές εκκλησίες με αξιόλογο αρχιτεκτονικό ενδιαφέρον, τοιχογραφίες, ξυλόγλυπτα και εικόνες. Οι ναοί είναι τρίκλιτες βασιλικές, με υπερυψωμένο νάρθηκα – γυναικωνίτη, προσδιοριστικό στοιχείο των εκκλησιών της πόλης και της περιοχής. Στην είσοδο της Σιάτιστας από τα νιτιοανατολικά, συναντούμε το ναό του Οσίου Νικάνορα (1709), τρίκλιτη βασιλική με ξύλινο τέμπλο, διακοσμημένο στο στυλ των σανιδωτών των αρχοντικών. Ο ναός ανακαινίστηκε το 1899 και στο προαύλιό του βρίσκεται το Κοιμητήριο της Γεράνειας.
Στην πλατεία της Κάτω Σιάτιστας (Γεράνειας) βρίσκεται ο παλιότερος σωζόμενος ναός της πόλης, της Αγίας Παρασκευής που τιμάται και στο όνομα της Αγίας Αικατερίνης. Χτισμένος το 1677, αποτελεί ένα σημαντικό μνημείο μεταβυζαντινής τέχνης, στο ρυθμό της θολοσκέπαστης τρίκλιτης βασιλικής, με υπερυψωμένο νάρθηκα – γυναικωνίτη. Η διάταξη των θολών σε σχήμα σταυρού, κατά μήκος του ναού και εγκάρσια, δίνουν τη μορφή του εγγεγραμμένου σταυροειδούς. Ο κυρίως ναός, ο νάρθηκας και εξωτερικά ο νότιος τοίχος του περίστωου είναι κατάγραφοι με τοιχογραφίες. Αξιοπρόσεκτη στο νότιο τοίχο του νάρθηκα – γυναικωνίτη η απεικόνιση αρχαίων Ελλήνων σοφών, Σόλωνα, Πλούταρχου, Αριστοτέλη, Πλάτωνα, Θουκυδίδη και Σίβυλλας, φανερώνει την άνθηση της ελληνικής παιδείας στη Σιάτιστα στα τέλη του 17ου αιώνα και μετά. Το τέμπλο ψηλό, ξυλόγλυπτο, όπως ο άμβωνας και το δεσποτικό. Οι εικόνες του τέμπλου, αριστουργηματικά δημιουργήματα του Κρητικού Θεοδώρου Πουλάκη, τα βημόθυρα και άλλες φορητές εικόνες στολίζουν το ναό.
Ο ναός της Αγίας Παρασκευής, με το ναΐσκο της Παναγίας δίπλα, στα νότια, το ψηλό εξαγωγικής κάτοψης καμπαναριό (1862) στα βόρεια, συνθέτουν ένα οικοδομικό τετράγωνο , με τριγωνική κατάληξη στα βόρεια, εκφραστικό της μεταβυζαντινής φυσιογνωμίας της Σιάτιστας.
Ανηφορίζοντας, στο δεξιό μέρος αφήνουμε την εκκλησία των Αγίων Ταξιαρχών και Τριών Ιεραρχών (1798) και στο μέσο της Κάτω και Άνω Σιάτιστας, απέναντι από το διοικητήριο, βρίσκεται η εκκλησία του Αγίου Μηνά (1702), μονόχρωμη βασιλική με τοιχογραφίες του 1728.
Στον υπερκείμενο λόφο με πανοραμική θέα δεσπόζει ο ναός του Προφήτη Ηλία, τρίκλιτη ευρύχωρη βασιλική με υπερυψωμένο νάρθηκα- γυναικωνίτη και μονόχωρο παρεκκλήσι του Αγίου Χαραλάμπους. Χτίστηκε το 1701, ανακαινίστηκε το 1740, ενώ ο κατάγραφος νάρθηκας ιστορήθηκε το 1744 από Καπεσοβίτες αγιογράφους. Και εδώ, όπως στην Αγία Παρασκευή, στην παράσταση της ρίζας του Ιεσσαί, εικονίζονται αρχαίοι φιλόσοφοι.
Στο νοτιοδυτικό άκρο της Σιάτιστας βρίσκεται ο ναός του Αγίου Ιωάννου του Προδρόμου χτισμένος το 1700, ενώ ο ναός των Δώδεκα Αποστόλων (1744), πίσω από το μητροπολιτικό μέγαρο της Σιάτιστας είναι το Κοιμητήριο της Άνω Σιάτιστας (Χώρα).
Στις υπώρειες του βουνού Βέλια σε έξοχη τοποθεσία φαντάζει η εκκλησία του Αγίου Γεωργίου, με επιβλητικό εξωτερικό περίστωο στη νότια και δυτική πλευρά. Ο ναός του Αγίου Χριστοφόρου (τέλη 18ου αιώνα) σε καταπράσινο λόφο, κοντά στον Προφήτη Ηλία και οι ναοί της Αγίας Τριάδος, Αγίου Αθανασίου – Αγίων Αναργύρων είναι νεότεροι, κτισμένοι στη θέση παλιότερων.
Μικρότεροι ναοί που κτίστηκαν πρόσφατα, είναι του Αγίου Αντωνίου στη Γεράνεια, του Αγίου Νεκταρίου δίπλα στον Άγιο Αθανάσιο, του Αγίου Αχιλλίου στη «Μπάρα» Σιάτιστας, της Μεταμορφώσεως του Σωτήρος στο ύψωμα «Βίγλα», των Αγίων Θεοδώρων στην ιστορική τοποθεσία «Ράχη Συκιάς», του Αγίου Κοσμά του Αιτωλού, κοντά στον ναό του Αγίου Νικάνορα, του Αγίου Αχιλλίου κοντά στο ναό του Αγίου Ιωάννη.
Γραφικά εξωκλήσια βρίσκουμε του Αγίου Παντελεήμονα στην τοποθεσία «Τσάμια» στο βουνό Μπόυρινος, 16 χιλιόμετρα από τη Σιάτιστα και του Αγίου Ιωάννη στη «Γιάγκοβη», 8 χιλιόμετρα νότια της πόλης, στις όχθες του Αλιάκμονα.
Στη Σιάτιστα λειτουργούν δύο ενοριακοί ναοί, ο μητροπολιτικός ναός του Αγίου Δημητρίου στη Χώρα και του Αγίου Νικολάου στη Γεράνεια. Ο Άγιος Δημήτριος είχε κτισθεί αρχικά το 1647, κατεδαφίστηκε και ξανακτίστηκε το 1801, κάηκε το 1910 για να κτισθεί ο σημερινός επιβλητικός, σε σχέδια του Σιατιστινού αρχιτέκτονα Αριστοτέλη Ζάχου. Δίπλα στο ναό δεσπόζει το εξαγωνικό καμπαναριό (1856), που, όπως και εκείνο της Γεράνειας, (1862) αποτελεί μνημείο τέχνης. Και ο Άγιος Νικόλαος είναι δεύτερος ναός στη θέση αυτή, αφού πρώτος, χτισμένος το 1743, κατεδαφίστηκε το 1929, οπότε και οικοδομήθηκε ο σημερινός.
Αναστασίου Ν. Δάρδα
